Borç İlişkisi ve Borcu Sona Erdiren Sebepler (Geniş ve Dar Anlamda)
I. BORÇ İLİŞKİSİNİ SONA ERDİREN SEBEPLER
(Borç ilişkisinin hukuken artık devam etmemesi, yani taraflar arasındaki borç-alacak bağının ortadan kalkması)
1.
Bozma (İkale) Sözleşmesi
- Tarafların karşılıklı anlaşması ile mevcut sözleşmenin sona erdirilmesidir.
- Şekle tabi değildir.
- Genellikle geçmişe etkili olur; ancak sürekli edimli sözleşmelerde geleceğe etkili olabilir.
2.
Fesih
- Sürekli borç ilişkilerinde tek taraflı bir irade beyanıyla sözleşmenin geleceğe dönük olarak sona erdirilmesidir.
- Kanuna veya sözleşmeye dayanmalıdır.
- Geleceğe etkili sonuç doğurur.
3.
Dönme
- Sözleşmenin geçmişe etkili olarak tek taraflı beyanla ortadan kaldırılmasıdır.
- Kanuni veya iradi olabilir.
- Örneğin: temerrüt hâlinde sözleşmeden dönülmesi.
Bu yazımızıda okuyabilirsiniz.
4.
İptal
- İrade sakatlığı (hata, hile, korkutma) veya aşırı yararlanma hallerinde kullanılır.
- Geçmişe etkili olarak sözleşmeyi ortadan kaldırır.
- Hak düşürücü süreler: İrade sakatlıklarında 1 yıl, aşırı yararlanma hâlinde 5 yıl.
5.
Rücu (Geri Alma)
- Tek taraflı beyanla borç ilişkisinin sonlandırılmasıdır.
- Geçmişe etkili olmakla birlikte sürekli borç ilişkilerinde geleceğe etkili olabilir.
II. BORCU SONA ERDİREN SEBEPLER (DAR ANLAMDA)
(Borç ilişkisinin içinde tek tek borçların sona erdirilmesi)
1.
İfa (Yerine Getirme)
- Borç, edimin alacaklıya tam ve zamanında yerine getirilmesiyle sona erer.
- En doğal ve en yaygın sona erme sebebidir.
2.
İbra Sözleşmesi
- Alacaklının borçluyu borçtan kurtarmasıdır.
- Tarafların anlaşması gerekir, tek taraflı beyan yeterli değildir.
- Şekle bağlı değildir, ancak işçi-işveren ilişkilerinde TBK 420 uyarınca bazı şartlar aranmaktadır.
III. ZAMANAŞIMI
Tanım:
Zamanaşımı, bir borcun veya hakkın belirli bir sürenin geçmesiyle birlikte talep edilebilirliğini kaybetmesi halidir. Borç sona ermez ama eksik borç (doğal borç) haline gelir. Borçlu, ödeme yaparsa geri talep edemez; ancak alacaklıda artık cebri icra yoluyla bu hakkı diretemez.
Türk Borçlar Kanunu’na Göre Genel Zamanaşımı Süresi:
- 10 yıldır (TBK m.146)
Özel Zamanaşımı Süreleri (TBK m.147 vd.):
- 5 yıl: Kira, ücret, faiz, avukatlık, doktorluk, mühendislik gibi mesleki alacaklar.
- 2 yıl: Haksız fiilden oluşan tazminat alacaklarında (öğrenildiği tarihten itibaren); her hâlükârda fiilin işlendiği tarihten itibaren 10 yıl.
- 1 yıl: Taşıma sözleşmelerinden doğan alacaklar.
Zamanaşımının Kesilmesi ve Durması:
- Kesilme: Yeniden işlemeye başlar (dava açılması, icra takibi, borcun ikrarı vs.)
- Durma: Süre işlemeye başlar ama belli sebeplerle durur (örneğin fiil ehliyetsizlik, mücbir sebep).
