İş hayatında en çok karşımıza çıkan konu, işçi alacakları ve tazminat çeşitleridir. İş hayatı işçi açısından emeğinin karşılığını alması, işveren açısından sorumluluklarını yerine getirmesi gereken bir süreçtir. Bu konu 4857 sayılı İş Kanunu ve ilgili mevzuatla düzenlenmiş olup işçinin çalışma esnasında veya sonrasında bulunduğu haklarına yer verilmektedir.
1.İşçi Alacakları Nedir, Nelerdir?
İşçi alacakları, işçinin çalıştığı süre boyunca işveren tarafından ödenmesi gereken mali haklarını ifade etmektedir. Bunlar feshe bağlı olan ve feshe bağlı olmayan olarak iki gruba ayrılabilir.
1.1. Feshe Bağlı Olan İşçi Alacakları
İş sözleşmesinin sona ermesinden sonra işçiye ödenmesi gereken ve fesih nedeniyle doğan alacaklardır. Bunlar:
• Kıdem Tazminatı,
• İhbar Tazminatı,
• Yıllık Ücretli İzin Alacağı,
• Kötüniyet Tazminatıdır.
1.1.1. Kıdem Tazminatı
İş sözleşmesi belirli şartlar altında sona eren işçiye, çalıştığı her yıl için 30 günlük ücret üzerinden ödenen tazminattır. İşçinin kıdem tazminatı alabilmesi için İş Kanunu’nda belirli şartlar öngörülmüştür. Kıdem tazminatı talep edilebilmesi için:
– İşçi 4857 sayılı İş Kanunu’na tabi olması,
– En az bir yıl çalışmış olması,
– İş sözleşmesinin belirsiz süreli olması,
– İş sözleşmesinin belirli nedenlerle sona ermesi gerekmektedir.
İş sözleşmesi işveren tarafından haklı bir neden olmadan feshedildiğinde veya işçinin haklı bir sebebe dayanarak işten ayrılması durumunda kıdem tazminatı ortaya çıkacaktır.
1.1.2. İhbar Tazminatı
İş sözleşmesinin işveren veya işçi tarafından feshedilmesi halinde, karşı tarafa önceden bildirim yapılmaması durumunda ödenmesi gereken bir tazminattır. İş Kanunu’nun 17. Maddesinde düzenlenmiş olan süreler içerisinde fesihten önce kendisine bildirimde bulunulmayan işçi ihbar tazminatına hak kazanacaktır.
İş Sözleşmeleri;
• İşi altı aydan az sürmüş olan işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak iki hafta sonra,
• İşi altı aydan bir buçuk yıla kadar sürmüş olan işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak dört hafta sonra,
• İşi bir buçuk yıldan üç yıla kadar sürmüş olan işçi için, bildirimin diğer tarafa yapılmasından başlayarak altı hafta sonra,
• İşi üç yıldan fazla sürmüş işçi için, bildirim yapılmasından başlayarak sekiz hafta sonra, feshedilmiş sayılır.
İş sözleşmesinin bildirim süresi verilmeden feshedilmesi durumunda, bu sürenin ücreti ihbar tazminatı olarak ödenecektir.
1.1.3. Yıllık Ücretli İzin Alacağı
İşçinin çalıştığı süre boyunca kullanmadığı yıllık izin sürelerine ait ücreti ifade etmektedir. Süreler kanunda belirtilmiş olup bu alacağın talebi için işçinin en az bir yıl çalışması gerekmektedir.
1.1.4. Kötüniyet Tazminatı
İş sözleşmesinin işveren tarafından kötü niyetli şekilde feshedilmesi durumunda işçiye ödenen diğer bir tazminat türüdür. Kötüniyet tazminatı, işçiye ödenecek ihbar tazminatının üç katı olarak hesaplanmaktadır. Bu düzenleme 4857 sayılı İş Kanunu’nun 17. Maddesinin son fıkrasında yer almaktadır.
Kötüniyet tazminatının şartları;
• İş sözleşmesi işveren tarafından feshedilmiş olmalı,
• İşçinin iş güvencesi kapsamında olmaması,
• İş sözleşmesi belirsiz süreli olmalıdır.
1.2. Feshe Bağlı Olmayan İşçi Alacakları
Feshe bağlı olmayan işçi alacakları;
• Ücret,
• Fazla mesai ücreti,
• Ulusal bayram ve genel tatil (ugbt) ücret alacağı,
• Hafta tatili ücreti alacağı olarak sıralanır.
1.2.1. Ücret Alacağı
İşçinin, çalışmasının karşılığı olarak hak kazandığı; para şeklinde ödenmesi zorunlu olan, aylık veya haftalık olarak verilen bedeldir. İşçi çalıştıkça bu ücreti alma hakkı kazanır. Ücret alacaklarının zamanaşımı, muaccel hale gelmesinden itibaren 5 yıldır. Bu zamanaşımı süresi dolmadan işçi haklarını talep etmelidir.
1.2.2. Fazla Mesai Ücreti
İşçinin normal çalışma süresinden fazla olarak çalışması halinde alacağı ek ücrettir. Bu ücret feshe bağlı olmadan her zaman talep edilebilmektedir. Haftalık çalışma süresi 45 saati aşan işçi fazla mesai ücretine hak kazanacaktır.
1.2.3. Ulusal Bayram ve Genel Tatil Çalışma Ücreti (UGBT)
İş Kanunu’na göre işçilerin ulusal bayram ve resmi tatil günlerinde çalıştırılmamaları gerekmektedir. Ancak işçi bu günlerde çalıştırılmışsa ücretini iki kat olarak alma hakkına sahiptir.
1.2.4. Hafta Tatili Çalışma Ücreti Alacağı
İşçinin yasal olarak hak kazandığı hafta tatilinde (genellikle pazar günü) çalıştırılması halinde, bu çalışmasının karşılığında hak ettiği ek ücreti ifade etmektedir. İş Kanunu’na göre işçiye bir haftada en az 24 saat kesintisiz dinlenme hakkı tanınmaktadır. İşçi hafta tatilinde çalıştırılırsa ek ücret almaya hak kazanacaktır.
1.3. İşçinin Talep Edebileceği Diğer Ücret Alacakları
İşçi temel maaşının yanı sıra İş Kanunu’na göre bazı ek ücret alacaklarını (prim, ikramiye, yemek, yol vs.) talep edebilecektir.
2.İşçinin Talep Edebileceği Diğer Tazminat Alacakları
İş sözleşmesinin sona ermesi ile işçinin talep edebileceği, çalışma süresince hak kazandığı yasal ödemeleri kapsamaktadır.
2.1. İş Kazası ve Meslek Hastalığı Tazminatı
İş kazası, işin yürütülmesi sonucunda meydana gelen ölüm ya da yaralanma gibi durumları ele alırken; meslek hastalığı ise işin niteliği kapsamında işçinin sağlığının bozulmasıdır. Bu durumlar karşısında çalışma kaybı yaşanırsa, işveren maddi ve manevi tazminat ödemekle yükümlü olabilecektir. Dava açma süresi, iş kazasının olduğu tarihten itibaren 10 yıldır.
2.2. Sendikal Tazminat
Eğer işveren, bir işçiyi sendikaya üye olduğu ya da sendikal faaliyetlere katıldığı için işten çıkarırsa, işçi tazminat isteyebilir. Bu tazminatın miktarı, işçinin yıllık brüt maaşını geçemez. Ancak işçinin, işten çıkarmanın sendikal nedene dayandığını somut biçimde ispatlaması gerekir.
2.3. Eşit Davranma Tazminatı
İş yerinde işverenin ayrımcılık yaparak bir işçiye haksızlık etmesi durumunda, o işçi eşit davranma tazminatı talep edebilir. Bu tazminat en fazla işçinin dört aylık maaşı kadar olabilir. Tazminat alabilmek için bu ayrımcılığın yapıldığının mahkemede kanıtlanması gerekmektedir.
2.4. İşe İade Kaynaklı İşe Başlatmama Tazminatı
Bir işçi işe iade davasını kazanır ama işveren onu tekrar işe başlatmazsa, işçiye işe alınmamasının karşılığı olarak tazminat ödenir. Bu tazminatın miktarı, işçinin hem çalışma süresine hem de maaşına göre belirlenmektedir. İş Kanunu’na göre bu tazminat en az 4 aylık ve en fazla 8 aylık ücret tutarında olabilir. İşçinin işe iade davasını kazanmasının ardından, en geç 10 gün içinde işverene başvurması gerekir. Eğer işveren işçiyi yeniden işe almayı kabul etmez veya1 ay içinde yazılı bir dönüş yapmazsa, işçi bu tazminatı talep edebilir.
3. İşçi Alacaklarında Arabuluculuk
İşçi alacaklarındaki uyuşmazlık süreçlerinde arabuluculuk zorunlu hale getirilmiş, daha hızlı ve etkin şekilde çözümlenmesi istenmiştir. Bu konuya ilişkin davalarda öncelikle arabuluculuğa başvurulmalı, dava açılmadan önce bu süreç tamamlanmalıdır. Arabuluculuğa başvurulmadan önce dava açıldığında dava şartı yokluğu nedeniyle mahkeme davayı reddedecektir.
4. İşçi Alacaklarında Görevli ve Yetkili Mahkeme
İşçi alacağı davasında görevli mahkeme, İş Mahkemeleridir. Yetkili mahkeme ise İş Kanunu’ nun ilgili maddelerine göre, davalının yerleşim yeri mahkemesi veya işin yapıldığı yer mahkemesidir.
