FAZLA MESAİ ÜCRETİNİN HUKUKİ DAYANAĞI, HESABI VE İSPATI
1. GİRİŞ VE TANIM
İş hayatının rutin akışı içinde bazı işçilerin, görevlerini ifa ederken normal mesai saatleri dışında da çalıştıkları sıkça karşılaşılan bir durumdur. İşte bu noktada, “fazla mesai” ya da kanuni adıyla “fazla çalışma” kavramı devreye girer.
4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesi, haftalık kırk beş saatin üzerindeki çalışmaları fazla çalışma olarak tanımlamış ve bu sürelerin karşılığında işçiye artırımlı ücret ödenmesi gerektiğini hüküm altına almıştır. Ancak uygulamada bu düzenlemenin hayata geçmesi ve fazla mesai alacağının talep edilebilir hâle gelmesi için bir dizi şartın birlikte gerçekleşmesi gerekir.
2. FAZLA ÇALIŞMANIN ŞARTLARI
Fazla mesaiye ilişkin yasal hakkın doğması için yalnızca 45 saatin aşılması yeterli değildir. Bu çalışmanın işverenin bilgisi dâhilinde yapılması, işçinin rızasına dayanması ve gerçekten fiilen icra edilmiş olması gerekir. Önemli olan, çalışmanın sadece kâğıt üzerinde değil, hayatın olağan akışında gerçekten gerçekleşmiş olmasıdır.
Aşağıdaki üç unsur birlikte gerçekleştiğinde işçinin fazla mesai ücreti talep hakkı doğar:
1.Haftalık 45 saati aşan fiili çalışma,
2.İşverenin açık veya örtülü onayı,
3.İşçinin rızası.
Özellikle işverenin uzun süre boyunca 45 saati aşan çalışmalara sessiz kalması hâlinde Yargıtay, bu durumu “örtülü onay” olarak kabul etmektedir.
3. YASAL DAYANAKLAR
Fazla çalışma konusundaki temel düzenleme, 4857 sayılı İş Kanunu’nun 41. maddesinde yer almakta olup; buna ek olarak Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği ile detaylı hükümler getirilmiştir.
Kanuna göre:
•Günlük çalışma süresi 11 saati geçemez.
•Fazla mesai için haftalık 45 saatin aşılması gerekir.
•Yıllık toplam fazla mesai süresi 270 saatle sınırlıdır.
•Her fazla çalışma saati için %50 zamlı ücret ödenmelidir.
4. FAZLA MESAİ ÜCRETİNİN HESAPLANMASI
Fazla mesai ücretinin hesaplanması, işçinin saatlik brüt ücreti esas alınarak yapılır. Her fazla mesai saati için işçiye, saatlik ücretinin %50 fazlası ödenmelidir.
Örnek:
Brüt aylık ücreti 30.000 TL olan bir işçi, ayda 30 gün ve haftada 6 gün çalışıyorsa, günlük brüt ücret yaklaşık 1.000 TL, saatlik ücret ise yaklaşık 125 TL olur. Fazla mesai ücreti ise:
125 TL x 1,5 = 187,5 TL (fazla mesai saati ücreti)
İşçi bir ayda toplam 20 saat fazla çalıştıysa:
20 x 187,5 = 3.750 TL brüt fazla mesai alacağı doğar.
Bu tutardan yasal kesintiler düşüldükten sonra net ödeme yapılır.
5. FAZLA MESAİYE İŞÇİNİN RIZASI ZORUNLU MUDUR?
İşçi, fazla çalışmaya zorlanamaz. Uygulamada bazı işverenlerin iş sözleşmesine “işçi gerektiğinde fazla mesai yapmayı kabul eder” şeklinde hüküm ekledikleri görülse de, Yargıtay, işçinin açık rızasının her zaman aranması gerektiğini vurgulamaktadır.
İşverenin sürekli şekilde rızası olmadan fazla mesai yaptırması, işçiye haklı nedenle fesih hakkı verir. Bu durumda işçi, iş sözleşmesini sona erdirerek kıdem tazminatına da hak kazanabilir.
6. FAZLA MESAİ ALACAĞININ İSPATI
Fazla mesaiye ilişkin en temel sorun, ispat sorunudur. Çünkü birçok işyeri, fazla çalışmaları yazılı şekilde kayıt altına almamakta; işçilerin fazla mesai yaptıkları hâlde bu saatlerin bordroya yansıtılmadığı görülmektedir.
İspatta şu araçlar önemlidir:
•Tanık beyanları (özellikle aynı işyerinde çalışan işçi tanıkları),
•Puantaj kayıtları,
•Giriş-çıkış kartları,
•Mail trafiği, kamera kayıtları,
•Vardiya çizelgeleri.
İşçi fazla çalışmayı, işveren ise bu çalışmanın karşılığının ödendiğini ispatla yükümlüdür.
7. FAZLA MESAİ YERİNE SERBEST ZAMAN VERİLEBİLİR Mİ?
İş Kanunu’na göre işçi isterse, fazla çalışma karşılığı ücret yerine serbest zaman kullanmayı talep edebilir. Her bir fazla mesai saati için 1 saat 30 dakika serbest zaman hakkı doğar. Ancak bu uygulama işçinin yazılı talebine bağlıdır. İşveren tek taraflı olarak serbest zaman dayatamaz.
8. ARABULUCULUK SÜRECİ VE DAVA ŞARTI
Fazla mesai alacağı, zorunlu arabuluculuk kapsamında bir uyuşmazlıktır. Yani işçi, doğrudan dava açamaz; önce arabuluculuğa başvurmalıdır. Arabuluculuk görüşmeleri anlaşmazlıkla sonuçlanırsa, anlaşmama tutanağı ile dava açılması mümkündür.
Arabuluculuk sürecine başvurmadan açılan dava usulden reddedilir.
9. FAZLA MESAİ ALACAĞINDA ZAMANAŞIMI VE FAİZ
1.Zamanaşımı: Fazla mesai alacağına ilişkin zamanaşımı süresi, 2017 yılında yapılan değişiklikle 5 yıl olarak belirlenmiştir. Bu süre, alacağın doğduğu tarihten itibaren işlemeye başlar.
2.Faiz Uygulaması: İşçi, fazla mesai alacağı için işverene ihtarname çekerse, faiz bu tarihten itibaren işlemeye başlar. Aksi takdirde, faiz başlangıcı ya arabuluculuk başvuru tarihi ya da dava tarihi olur. Uygulanan faiz türü ise yasal faizdir.
10. İCRA TAKİBİ YOLUYLA FAZLA MESAİ ALACAĞI
Fazla mesai ücretinin ödenmemesi hâlinde, işçi dava dışında ilamsız icra takibi yoluna da gidebilir. Ancak işverenin itirazı hâlinde takip durur ve işçinin itirazın iptali ya da alacak davası açması gerekir. Bu tür durumlarda deneyimli bir avukattan yardım alınması, işçinin hak kaybını önleyecektir.
11. FAZLA MESAİ ALACAĞINDAN FERAGAT MÜMKÜN MÜDÜR?
Uygulamada sıkça karşılaşılan durumlardan biri de, işten ayrılan işçiye “tüm haklarını aldım” şeklinde ibraname imzalatılmasıdır. Bu belgelerin geçerliliği 6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun 420. maddesinde ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir.
1. İbranamenin Geçerlilik Şartları:
Bir ibranamenin geçerli olabilmesi için şu şartları taşıması gerekir:
•İş sözleşmesinin sona erdiği tarihten itibaren en az 1 ay sonra düzenlenmiş olması,
•Yazılı şekilde yapılması,
•İbra konusu alacak kalemlerinin ve miktarlarının tek tek belirtilmesi,
•Ödemenin banka yoluyla yapılmış olması gerekir.
Bu koşulları taşımayan ibranameler geçersiz olup, fazla mesai alacağının sonradan talep edilmesine engel teşkil etmez.
2. Hile veya Baskı ile Alınan Belgeler:
İşçiye istifa dilekçesi, feragatname veya ibraname imzalatılması sırasında baskı, zorlama ya da hile varsa bu durum açıkça mahkemeye bildirilmeli ve bu yönde tanık veya belge sunulmalıdır. Yargıtay, özellikle işverenin güçlü konumunu kötüye kullanarak işçiye belge imzalatmasını hakkın kötüye kullanılması saymakta ve belgeyi geçersiz kabul etmektedir.
12. SON OLARAK: HAKLARIN BİLİNMESİ VE BİLİNÇLİ HAREKETİN ÖNEMİ
Fazla mesai alacağı, sadece bir ücret hakkı değil; aynı zamanda işçinin çalışma koşullarına karşılık gelen emeğinin karşılığıdır. Bu nedenle işçiler;
•Günlük ve haftalık çalışma saatlerini takip etmeli,
•Varsa yazılı kayıtları saklamalı,
•İşverenin çalışma koşullarına dair yazılı belgelerini dikkatle incelemeli,
•İşten ayrılmadan önce profesyonel bir danışmanlık alarak hak kaybı yaşama riskini en aza indirmelidir.
İşveren açısından ise, fazla çalışma uygulamalarını mevzuata uygun yürütmek, işçiden gerekli yazılı onayları almak, bordro ve puantaj gibi belgeleri eksiksiz tutmak ileride doğabilecek hukuki sorumluluklardan korunmak açısından zorunludur.
SONUÇ
Fazla mesai, iş hukukunun uygulamada en sık karşılaşılan alacak türlerinden biridir. Ancak hem işçi hem işveren yönünden ispat güçlüğü, yasal sınırlar ve taraf iradelerinin değerlendirilmesi gibi birçok karmaşık unsur barındırır. İşçinin bu alacak hakkına kavuşabilmesi için, düzenli kayıt tutulması, tanıkların temini ve sürelere dikkat edilmesi hayati önem taşır.
İşverenler de fazla mesai uygulamasını yasal sınırlar dâhilinde yapmalı, kayıtları doğru tutmalı ve işçiye hakkını zamanında ödemelidir. Aksi hâlde, geciken her ödeme daha yüksek bir yasal maliyete dönüşebilir.
