Medeni yargılama hukukunda, mahkemelerin bir davayı esasa girerek inceleyebilmesi belirli ön koşullara bağlıdır. Bu ön koşullara “dava şartları” adı verilmektedir. Bu makalede, HMK m.114 hükmü çerçevesinde dava şartları incelenecek; her bir dava şartının hukuki niteliği değerlendirilecektir.
- Dava Şartı Kavramı ve Hukuki Niteliği
Dava şartı, mahkemenin bir davayı esastan inceleyebilmesi için varlığı aranan veya yokluğu halinde davanın yürütülebilir olmasını engelleyen usuli koşullardır. Bunlar hem mahkemece re’sen dikkate alınan hem de taraflarca ileri sürülebilecek nitelikte olabilir. Dava şartlarının bulunmaması halinde mahkeme, esasa girmeksizin davanın usulden reddine karar verir (HMK m.115/2).
2. HMK m.114 Kapsamında Dava Şartları
(1) a) Türk Mahkemelerinin Yargı Yetkisi
Mahkemenin uluslararası yetkisi anlamına gelir. Uyuşmazlık unsuru yabancılık taşıyorsa, Türk mahkemelerinin yargı yetkisine sahip olup olmadığı değerlendirilmelidir.
b) Yargı Yolu Bakımından Uyuşmazlığın Mahkemeye Ait Olması
Bir uyuşmazlığın adli yargının mı yoksa idari, askeri ya da anayasa yargısının mı görev alanına girdiği belirlenmelidir. Yanlış yargı yoluna başvurulması halinde dava, dava şartı yokluğu nedeniyle reddedilir.
c) Mahkemenin Görevli Olması
Uyuşmazlığın türüne göre hangi mahkemenin görevli olduğu önemlidir. Görev kamu düzenindendir ve re’se gözetilir.
ç) Yetkili Mahkemenin Belirlenebilir Olması
Yetki, bir iş ve davaya hangi yer mahkemesinde bakılacağının belirlenmesidir. Kamu düzenine ilişkin yetki durumlarında mahkeme yetkili değilse dava reddedilir.
d) Tarafların Taraf ve Dava Ehliyetine Sahip Olmaları
Taraf ehliyeti için dava taraflarının hukuken taraf olabilecek ehliyette (hak ehliyeti) olması gerekir. Dava ehliyeti için de tarafların dava açma veya kendilerini davada temsil ettirme ehliyetleri bulunmalıdır.
e) Dava Takip Yetkisine Sahip Olunması
Vekil tarafından açılan davalarda, vekilin yetkili olup olmadığı incelenmelidir.
f) Kanuni Temsilin Bulunması
Ehliyetsiz kişilerin dava açmaları durumunda, bu işlemin kanuni temsilci aracılığıyla yapılması zorunludur.
g) Davacının Yatırması Gereken Gider Avansının Yatırılmış Olması
Davacının yatırması gereken gider avansı bir dava şartı olup yatırılmadığı takdirde dava usulden reddedilecektir.
ğ) Teminat Gösterilmesine İlişkin Kararın Yerine Getirilmesi
Teminat gösterme yükümlülüğü, bir dava şartıdır. Bu nedenle, yargılama giderlerini karşılamak için hükmedilecek teminata mahkeme re’sen karar vermektedir.
h) Davacının, Hukuki Yararının Bulunması
Davacının dava açmakta meşru, güncel ve kişisel bir yararının bulunması, HMK açısından temel dava şartlarındandır.
ı) Aynı Davadan, Daha Önceden Açılmamış veya Halen Görülmekte Olmaması
Mükerrer dava yasağı gereğince, aynı konuda aynı taraflar arasında daha önce açılmış ve kesin hükümle sonuçlanmış bir dava varsa, yeni dava şartı yokluğu nedeniyle reddedilir.
i) Dava Konusunun, Kesin Hükme Bağlanmamış Olması
Kesin hüküm, hukuki anlamda bağlayıcı ve yeni bir davaya engel teşkil eden bir kurumdur.
(2) Diğer Kanunlarda Öngörülen Dava Şartlarının Bulunması
Örneğin, bazı durumlarda arabuluculuk, tahkim gibi alternatif çözüm yollarına başvurulması dava şartı olarak öngörülmüştür.
3. Dava Şartlarının İncelenme Usulü
HMK m.115’e göre mahkeme dava şartlarını davanın her aşamasında re’sen gözetmekle yükümlüdür. Dava şartı yokluğu halinde mahkeme, davayı esasına girmeden usulden reddeder. Bu yönüyle dava şartları, maddi hukuka dair uyuşmazlıkların yargı mercilerince gereksiz yere incelenmesini engelleyerek usul ekonomisine katkı sağlar.
